آیا مصرف محصولات تراریخته برای سلامتی بدن سودمند است؟ - وبلاگ اطلس وب

به گزارش وبلاگ اطلس وب، محصولات تراریخته، غذاهای تراریخته یا غذاهای مهندسی زیستی شده یک دسته جدیدی از مواد غذایی به شمار می روند که تغییرات خاصی روی DNA آنها به دلایل متعددی اجرا شده است. تکنیک های مهندسی ژنتیک به انسان ها اجازه می دهد تا بعضی از عوامل موجود در غذاها را بتوان حذف و چه بسا کنترل کرد. به زبانی ساده تر، استفاده از جهش های کنترل شده به واسطه علم مهندسی ژنتیک می تواند به فراوری غذاهای تراریخته ختم گردد. سوال اینجاست آیا استفاده و مصرف چنین محصولاتی به نفع بدن است؟ آیا اثرات مضری در انسان به واسطه مصرف غذاهای تراریخته رخ می دهد؟ در این مقاله ضمن آنالیز جامع محصولات تراریخته، در رابطه به آثار مختلف این دسته از محصولات هم صحبت می گردد.

تعریف دقیق محصولات تراریخته

محصولات تراریخته به مواد و غذاهایی گفته می گردد که از موجودات زنده ای فراوری می گردد که تغییراتی در سطح DNA آنها با استفاده از روش های مهندسی ژنتیک اتفاق افتاده است. این نوع فراوری مواد غذایی روشی جایگزین به جای تکثیر دو رگه سنتی در غذاها به شمار می رود. سازمان کشاورزی و بعلاوه غذا و داروی کشور ایالات متحده آمریکا از لفظ مهندسی ژنتیک به جای دست کاری ژنتیکی بهره می برد؛ چراکه بر طبق نظر این سازمان، دستکاری ژنتیکی شامل مهندسی ژنتیک یا سایر روش های مرسوم است.

نکته جالب اینجاست سوا از گیاهان و نباتات، موجود زنده ای که از لحاظ ژنتیکی تغییر و تحول یافته تا انسان آن را مصرف کند، هنوز تعریف دقیقی ندارد؛ چراکه یک خوراک گوشتی قرار نیست دقیقا همان چیزی باشد که مردم یک کشور دیگر آن را مصرف می نمایند. برای مثال قزل آلای موجود در کشورهای آسیایی با سایر کشورها تفاوت هایی هر چند جزئی دارند. از طرفی دیگر، تغییرات ژنتیکی در یک موجود تراریخته می تواند تغییر و تحول های دیگری را به مرور متحمل شده یا حتی جهش مورد نظر پس از گذر چند نسل اصلاح گردد. به همین منظور، یک موجود زنده تغییر یافته از لحاظ ژنتیکی که به Genetically Modified Organism (GMO) شناخته می گردد، تعریف بسیار دقیقی در مجامع غربی ندارد.

این مسئله هم نکته جالبی است که در کشورهای مختلف روی محصولات معمولی هم برچسب هایی می زنند مبنی بر این که مصرف نماینده و مشتری به این موضوع پی ببرد با یک محصول معمولی روبه رو است. برچسب غیر تراریخته (Non-GMO) به صورت ناخودآگاه این مفهوم را در فکر مشتری القا می نماید که او با یک محصول سالم تر روبه رو است. به همین دلیل، شرکت های فراورینماینده مواد غذایی در کوشش هستند تا نوع برچسب گذاری محصولاتشان را تغییر دهند تا روی فروش محصولات تراریخته و بعلاوه غیر تراریخته اثر منفی و مخربی وارد القا نگردد.

علم مهندسی ژنتیک؛ پایه و اساس فراوری محصولات تراریخته

همه چیز از کشف علم مهندسی ژنتیک در قرن بیستم آغاز شد. محققین به این مسئله پی بردند که می توان کوچکترین واحد سازنده یک ماده غذایی را دست خوش تغییراتی کرد که برای بدن فایده بیشتری داشته باشد. سال 1988 میلادی، آنزیم های میکروبی تغییر شکل یافته ژنتیکی، به صورت قانونی برای اولین مرتبه برای فراوری مواد غذایی مورد استفاده نهاده شد. بعلاوه برای اولین بار از مایه پنیر نوترکیب در چند کشور محدود در دهه 1990 بهره برداری شد. با این حال، مدت های مدیدی طول کشید تا در نهایت در سال 1994 میلادی، شرکت های تبلیغاتی رغبت نموده تا محصولات تراریخته را تبلیغ نمایند. با این حال جالب است بدانید شرکت کالجین (Calgene)، اولین شرکتی بوده که برای تبلیغات یک نوع گوجه ی تراریخته که به مراتب دیرتر از حالت عادی به صورت پخته در می آید، دست به تبلیغ زد اما این فرایند با شکست روبرو شد. تمرکز بیشتر مهندسین علم ژنتیک برای فراوری محصولات غذایی تراریخته در ابتدا روی محصولاتی بوده که متقاضی های بسیار زیادی برای خرید داشته است. برای مثال می توان به سویا، ذرت، کلزا و پنبه اشاره نمود.

محصولات تراریخته از ابتدا با این هدف ساخته شد تا در برابر آفت کش و عوامل بیماری زا بیشتر مقاوم بوده و بعلاوه ویژگی های تغذیه ای بهتری داشته باشند. فراوری برنج طلایی در سال 2000 میلادی، مثالی پیروز در زمینه فراوری یک محصول تراریخته به شمار می رود. دانشمندان حوزه مهندسی ژنتیک یک گام پای خود را فراتر برده و کوشش نموده اند تا حیوانات تراریخته را هم فراوری نمایند. هر چند، تا سال 2015 هیچ حیوانی در این زمینه به تجاری سازی در شرکت های مختلف در سطح بین المللی نرسید. شرکت آکوادونتیج (AquAdvantage) سال 2015 توانسته یک ماهی قزل آلای تراریخته را فراوری نموده که از طریق سازمان غذا و دارو مهر تاییدیه را دریافت کند. این اولین محصول غذایی معتبر و قابل اعتماد به شمار میرود که انسان ها می توانسته اند به راحتی و بدون نگرانی آن را مصرف نمایند.

ژن های محصولات تراریخته همان طور که پیش تر به آن اشاره شد، به بهبود سطح کیفی مواد مغذی، مقاومت بیشتر در برابر آفت کش و کسب ویژگی های درمانی می انجامد. خصیصه ها و ویژگی های درمانی موجود در محصولات تراریخته با انتقال به انسان می تواند موجب تقویت بیشتر دستگاه های داخل بدن شده و به تبع، نرخ بقا در انسان هم افزایش یابد. در هر صورت، محصولات تراریخته به هر نحوی می خواهند به مصرف نماینده سود برسانند.

با وجود سودمندی هایی که برای محصولات تراریخته مطرح می گردد، مصرف این محصولات به نظر می رسد خطراتی هم به صورت بالقوه به همراه داشته باشد. برای مثال ممکن است ژن های تغییر یافته در غذاها روی سلامتی انسان اثر معکوس داشته و حتی آلودگی هایی مربوط به محیط زیست را رقم زنند. دلیل اثر معکوس غذاهای تراریخته در بدن می تواند به دلیل نقص در پردازش و فرآوری محصولات تراریخته در همان بدو پردازش باشد. با انتشار بعضی از اخبار مختلف درباره مضرات احتمالیِ محصولات تراریخته، مردم در استفاده از این مدل غذاها با احتیاط بیشتری رفتار می نمایند. هر چند، مقالات زیادی هم در ژورنال های معتبر منتشر شده و از لحاظ علمی این نکته را آنالیز نموده اند که غذاهای تراریخته آن چنان خطر مهلکی نسبت به غذاهای معمولی برای انسان در پی ندارد. با این حال، هر یک از غذاهای تراریخته باید از طریق یک سری استانداردها آنالیز گردد تا مبادا خطری، سلامتی انسان را تهدید کند. سازمان تنظیم و اعطای مجوز به محصولات و غذاهای تراریخته در هر کشور به شیوه ای متفاوت در این رابطه عمل می نماید. در بعضی از موارد، یک غذای تراریخته باید تغییر حائز اهمیتی کند و در بعضی دیگر از موارد، یک محصول بهره برداری از آن برای همواره ممنوع می گردد. صادر کردن چنین قوانینی معطوف به عوامل مختلف اجتماعی، مذهبی، جغرافیایی و سایر موارد است. البته نگرانی عموم مردم در جوامع مختلف در این مسئله نهفته که مبادا خودِ سازمان مشخص نماینده، در کنترل و تنظیم امنیت مواد غذایی دچار خطای انسانی نگردد.

چگونه یک محصول تراریخته فراوری می گردد؟

ساخت و فراوری مواد غذایی تغییریافته ژنتیکی یک روند چند مرحله ای است. در اولین مرحله، ژن مفید از یک ارگانیسم دیگر که شما تصمیم گرفته اید تا آن را به یک ماده غذایی اضافه کنید، بر اساس مطالعات متعدد شناسایی می گردد. این ژن می تواند از یک سلول منفرد یا یک محصول مصنوعی کسب شده و با سایر عوامل ژنتیکی دیگر ترکیب گردد. این عوامل ژنتیکی شامل یک پروموتور یا آغاز نماینده، یک منطقه ترمیناتور یا انتها دهنده و یک مارکر انتخابی است. سپس عوامل ژنتیکی مذکور به ژنوم مورد هدف تزریق می گردد. DNA به طور معمول به سلول های حیوانی از طریق میکرو اینجکشن تزریق می گردد. در این روش، DNA مورد نظر، به صورت مستقیم به هستک سلولی تزریق شده یا از طریق حامل های ویروسی (وکتورها)، DNA مورد نظر به سلول انتقال می یابد. ورود DNA به سلول های گیاهی از طریق فناوری هایی مثل نوترکیبی به واسطه آگروباکتری، تفنگ ژنی یا الکتروپوراسیون (نفوذ از غشای سلولی از طریق ولتاژ بالای الکتریکی) انجام می گردد. به محض تغییر یک سلول با متریال ژنتیکی، یک ارگانیسم باید این سلول را در بدن خود تکثیر کند. در گیاهان این تکثیر از طریق تکنیک کشت بافت انجام می گردد. در حیوانات احتیاج است تا DNA مورد نظر به درون سلول های بنیادی رویانی انتقال یافته تا فرایند تکثیر به درستی انجام گردد. با استفاده از روش هایی مثل سکانس DNA، PCR و تکنیک Southern Hybridization می توان مطمئن شد که موجود زنده به طور حتمی حامل ژن نوِ مورد نظر است.

در گذشته چنین مرسوم بود که ماده ژنتیکی نو به صورت اتفاقی به درون ژنوم میزبان تزریق می گردد. در حالی که تکنیک های متنوعی امروزه برای تزریق دقیق ژن مورد استفاده قرار می گیرد؛ تکنیک های Gene targeting با جداسازی دو رشته DNA از یکدیگر، می تواند ژن مورد نظر را به هدف برساند. از طرفی دیگر، ویرایش گرهای ژنی هم وجود دارد که دانشمندان با استفاده از آنزیمی به نام نوکلئاز کوشش می نمایند تا بعضی از نقاط مشخص را بشنمایند. در حال حاضر چهار دسته از نوکلئازهای مهندسی شده در سطح آزمایشگاه ها موجود است. یکی از سیستم ها برای ویرایش ژنتیکی، تکنیک کریسپر (CRISPR) است که به صورت متداول در صنعت مورد بهره برداری قرار می گیرد. تکنیک کریسپر مزیت های خاص خود را داشته و از طرفی، راحت تر می توان یک ژن را با استفاده از این تکنیک ویرایش کرد.

فواید محصولات تراریخته

همان طور که قبلا به آن اشاره شد، ویژگی و خصیصه های خوبی برای محصولات تراریخته وجود دارد؛ ویژگی هایی که می توان در سه دسته کلی آنها را طبقه بندی کرد. درباره هر دسته از این ویژگی ها، مطالعات و پژوهش های بسیار زیادی در دست اقدام قرار می گیرد.

مقاومت در برابر شرایط اقلیمی بد

بعضی از گیاهان تراریخته را با این هدف مورد دستکاری ژنتیکی قرار می دهند تا در برابر آب و هوای بد توان بقا داشته باشند. به هر حال، محصولات زراعی قرار نیست همواره در یک آب و هوای مطلوب پرورش یابند. گیاهان و محصولات تراریخته ای با این هدف ساخته می شوند تا ضرر و زیان های احتمالی را در این زمینه کاهش دهند. بعلاوه این دسته از گیاهان اغلب این طور برنامه ریزی می شوند تا خیلی سریع تر از حالت معمول رشد نمایند. از طرفی دیگر، اگر کیفیت خاک منطقه هم ضعیف باشد، می توان از لحاظ ژنتیکی کاری کرد تا گیاه مورد نظر با قدرت بیشتری در همین خاک رشد کند.

تقویت کیفیت مواد غذایی

مواد مغذی موجود در گیاهان زراعی را می توان با استفاده از علم مهندسی ژنتیک تقویت کرد. بهبود کیفیت مواد مغذی موجود در غذا یکی از مهم ترین زمینه ها پیرامون پژوهش های علوم تغذیه است. مواد غذایی در حین فرایند تراریختگی به طور مکرر مورد رصد نهاده شده تا برترین کیفیت ممکن حاصل گردد. یکی از برترین محصولاتی که پیرامون این ویژگی به دست آمده، برنج طلایی است. در این محصول، ژن ویتامین A تزریق شده تا ارزش غذایی برنج به مراتب بیشتر از برنج های عادی باشد. از طرفی دیگر، مقادیر بسیار زیادی از بتا کاروتن و عنصر آهن هم در این نوع برنج ساخته می گردد. به همین دلیل است که رنگ برنج به زرد تمایل دارد. مزیت مصرف برنج طلایی در جلوگیری از بیماری هایی مثل نابینایی کودکی و آنمی ناشی از کمبود آهن دانسته می گردد؛ چراکه در این نوع بیماری ها، فقدان ویتامین A یکی از دلایل پیش زمینه بروز بیماری است.

با استفاده از علم مهندسی ژنتیک می توان حتی ترکیب لیپیدی یک محصول غذایی را دست خوش تغییراتی کرد. دانشمندان کشف نموده اند که مصرف ناکافی اسید چرب امگا-3 می تواند به پیشرفت و ابتلا به بیماری های مزمن ختم گردد. به همین منظور اگر بتوان کاری کرد تا یک ماده غذایی در خود به مقدار کافی امگا-3 داشته باشد، می توان جلوی ابتلای عموم مردم به یک سری از بیماری های خاص را گرفت. دانشمندان کوشش می نمایند تا فراوری امگا-3 در بعضی از سلول های گیاهی انجام گردد. مهم ترین ویژگی امگا-3 در کاهش کلسترول LDL در بدن است. به همین دلیل، اگر فرد بتواند به صورت مستمر به مقدار کافی امگا-3 مصرف کند، احتمال کمتری وجود دارد تا به بیماری های قلبی-عروقی دچار گردد.

فراوری عناصر و مواد درمانی

بعضی از غذاهای تراریخته مثل سیب زمینی، گوجه و اسفناج این پتانسیل را دارند تا موادی در داخل بدن انسان فراوری نمایند که سیستم ایمنی بدن تقویت یافته و بدن انسان نسبت به یک سری از عوامل بیماری زا قدرتمندتر گردد. با بهره برداری از تکنیک های DNA نوترکیبی، ژن هایی را با این ویژگی می توان به سلول های گیاهی تزریق کرد. آنتی بادی ها اغلب در پاسخ به عوامل بیماری زا فراوری می شوند. در روده ها هم میکروب هایی وجود دارد که اگر آنتی ژن های خاصی به این بافت نزدیک گردد، پاسخ ایمنی بدن را در پی خواهد داشت. به همین دلیل دانشمندان کوشش می نمایند تا محصولات تراریخته ای را خلق نمایند تا بعضی مواد به روده رسیده تا آنتی بادی هایی علیه این مواد ترشح شوند. بر همین اساس، بدن نسبت به پاسخ ایمنی تحریک شده و بدن می تواند با قدرت بیشتری برای نابودی یک بیماری کوشش کند. این رویه، یک مدل فراوری واکسن هم به شمار میرود؛ با این تفاوت که در حالت عادی باید یک واکسن به بازو تزریق گردد تا اثر کند اما در بحث محصولات تراریخته، انسان تنها باید یک محصول غذایی را مثل برنج یا سویا به صورت مستمر مصرف کند.

معایب مصرف محصولات تراریخته

معایب مواد غذایی تراریخته چند عامل محدود نیست. به طور کلی بر اساس مطالعات مختلف، می توان آثار منفی گسترده ای را پیرامون مواد تراریخته رویت کرد. به دلایل گزارش های ضد و نقیضی که پیرامون محصولات تراریخته وجود دارد، نمی توان به خوبی چنین محصولاتی را با خیالی راحت تبلیغ کرد؛ چراکه بعضی از مضرات این محصولات همچنان در دست بحث نهاده شده است. جدا از مسائل تجاری سازی محصولات تراریخته، چند چالش جلو روی دانشمندان نهاده شده است؛ چالش هایی که ممکن است عموم مردم درباره آنها بی خبر باشند.

حساسیت زایی

این امکان وجود دارد بعضی از حساسیت ها به صورت ناخواسته به واسطه مصرف محصولات تراریخته به وجود آید. این مسئله، یکی از مهم ترین و اساسی ترین نگرانی ها پیرامون مواد غذایی تراریخته است که از طریق دانشمندان به صورت مستمر مورد آنالیز قرار می گیرد. یک مثال شاخص در این زمینه، فراوری سویا غنی از متیونین است که دردسرهای زیادی را در پی داشته است. متیونین، آمینو اسیدی است که برای ساخت یک محصول تراریخته از جنس سویا از آن استفاده شده اما جالب است بدانید که متیونین می تواند به تنهایی یک ماده آلرژی زا باشد. دانشمندان کشف نموده اند افرادی که به آمینو اسید متیونین حساسیت دارند، با مصرف سویای حاوی متیونین هم مبتلا به حساسیت می شوند. به همین دلیل، فراوری چنین سویاهای تراریخته ای به یک باره متوقف شد. این محصول که در کشور برزیل در بازار به فروش می رسید موجب شد تا دانشمندان پیرامون حساسیت های احتمالی محصولات تراریخته با احتیاط بیشتری رفتار نمایند. با این حال، به نظر می رسد که می توان با دستکاری های بیشتر، جلوی بروز حساسیت ها را هم در محصولات تراریخته گرفت. تنها احتیاج است تا توالی آمینواسیدی پروتئین های بالقوه در ایجاد حساسیت مورد مطالعه و آنالیز قرار گیرد. این فرایند برای از بین بردن احتمال حساسیت، یک روند بسیار هزینه بر و طاقت فرسا از لحاظ زمانی در حال حاضر به شمار می رود.

ژن های مقاوم

دانشمندان کوشش نموده اند تا گیاهان تراریخته در برابر آفتکش ها و بعلاوه آفات مقاوم باشند. این نکته بسیار خوبی برای انسان می تواند باشد اما در بطن داستان، اتفاقی رخ می دهد که شاید به صورت صد در صد به نفع سلامت انسان نیست. برای مقاومت یک محصول تراریخته در برابر آفات، از ژن هایی استفده می گردد که از یک باکتری خاک به نام باسیلوس تورنجینسیس به دست می آید. این باکتری ها، آفتکش های طبیعی به شمار می روند که پروتئینی در روده آفت ایجاد می نمایند تا آنها از بین بروند. این ماده پروتئینی، دلتا-اندوتوکسین نام دارد که موجب فلج و مرگ آفت می گردد. این نگرانی وجود دارد که بیان چنین ژنی شاید در نهایت موجب گردد تا در بدن انسان هم با مصرف غذای تراریخته ترشح این پروتئین رخ دهد. از طرفی دیگر، شاید به تدریج آفت ها در برابر این سم مقاومت بیشتری از خود نشان داده و در نهایت این آفتکش طبیعی برای دفع آفات، بلا استفاده گردد.

آثار محیط زیستی

یکی دیگر از نگرانی ها پیرامون مصرف محصولات تراریخته، آلودگی های محیط زیستی است. این احتمال وجود دارد که ژن های مقاوم به آفات در حیات وحش آثار مخربی در پی داشته باشد. آلودگی ژنتیکی در محیط زیست موجب کاهش تنوع زیستی، رشد علف هرز مقاوم در برابر تکثیر و رشد انواع نوی از آفات و عوامل بیماری زا می گردد.

بر اساس مطالعات، این نکته به اثبات رسیده که کلزای تراریخته مقاوم به آفتکش می تواند تا 3 کیلومتر توسعه یابد، در حالی که یک محصول تراریخته معمولی تا 2 کیلومتر توان توسعه دارد. از طرفی دیگر، محصولات تراریخته می توانند به صورت تهاجمی تر برای مصرف آب و مواد مغذی با سایر محصولات معمولی رقابت نمایند. به همین دلیل، کاشت محصولات تراریخته در ابعاد بسیار وسیع و فکر نشده می تواند تبعات زیست محیطی بسیار بدی در پی داشته باشد.

مصرف غذاهای تراریخته؛ آری یا خیر؟

جدا از تمامی فواید و مضراتی که برای محصولات تراریخته خوراکی مطرح شده، همچنان این سوال برای عموم مردم وجود دارد که آیا باید به شرکت های سازنده غذاهای تراریخته اعتماد کرد؟ از کجا معلوم که روند پردازش غذاهای تراریخته دقیقا مطابق با استانداردهای علمی و صنعتی اجرا شده است؟ این ترس و واهمه مردم به دلیل ناآگاهی درباره ابعاد و زوایا فرایند فراوری محصولات تراریخته دانسته می گردد. کشورهای مختلف با استفاده از رسانه های خود در کوشش هستند این مسئله را در فکر مخاطب القا نمایند که دستکاری های ژنتیکی الزاما به معنای تخریب یا تضعیف ماده غذایی نیست. چه بسا با مصرف بعضی مواد غذایی تراریخته، ویتامین های بیشتری عاید بدن گردد.

رفتارهای محتاطانه مردم در استفاده از محصولات تراریخته را می توان با انتشار مطالعات معتبر و علمی کم کرد. با این حال بر اساس تدابیری که در کشورهای اروپایی و آمریکا پیرامون این دسته از محصولات انجام شد، اغلب مصرف نماینده ها به این باور رسیده اند که مضرات غذاهای تراریخته کمتر از فوایدشان است. به همین دلیل در جوامع پیشرفته مردم در کوشش هستند این دسته از محصولات را به خاطر ارزش غذاییِ بهتری که دارند، بیشتر در سبد غذایی خود بگنجانند.

منبع: ویکی پدیا